خداوند سخاوت مندانه نعمت را برای ملت ایران تمام کرده است. طبیعت چهار فصل، منابع طبیعی زیر زمینی و رو زمینی، جغرافیای طبیعی و سیاسی عالی، منابع انسانی مستعد و سخت کوش، اما اندکی کم تدبیر... . یکی از این منابع خدادادی که به برکت سخت کوشی و هوشمندی مردم حاشیه کویر از صدها و شاید هزاران سال پیش شناخته شده و مورد بهره برداری قرار گرفته است "چاله های سنبک" است.

از دوران بچگی اسم چاله سنبک را زیاد شنیده بودم، خصوصا ایام تابستان و فصل هندوانه. آخه آن زمانها مانند حالا نبود که در همه فصل های سال، همه میوه جات و صیفی جات، تر و تازه تو بازار پیدا بشه. فصل هندوانه، تابستون بود و برای هندوانه شب چله و یا استفاده های دارویی، از هندوانه های تابستان ذخیره می شد. و از همه با دوام تر هندوانه های چاله بود، بواسطه داشتن پوست ضخیم، واز این نظر هم شهرت داشت.

چاله های سنبک واقع درکویر مرکزی ایران و حدود 15 تا 20 کیلومتری شهر بیدگل در جهت شمال شرقی می باشد.  شیب زمین از دامنه کوه های کرکس به طرف بیابان ادامه داره، و وجود لایه های سخت زمین که باعث ایجاد مخازن آب زیر زمینی می شود در نزدیک سطح زمین ، باعث شده منطقه چاله سنبک دارای مخازن آبهای زیرزمینی نزدیک به سطح باشد.  بطوری که با کندن گودالی به عمق یک تا یک و نیم متر به آب شیرین و آشامیدنی می رسید. این در حالی است که چاله های سنبک فقط چند کیلومتر، با دریاچه نمک که معادن استخراج نمک در حوالی "قلعه مرنجاب" در آنجا قراردارد،  فاصله دارد.

از دوران باستان تا کنون کشاورزان از این ویژگی برای کاشت دیم استفاده می کرده اند. ولی بعلت حضورفراوان ریگهای روان بیابان در منطقه و غفلت ازتثبیت آنها، با هر طوفان یا باد شدید، مقدار زیادی از ماسه های روان به داخل چاله ها سرازیر می شود و هر سال قبل از کشت باید شن های روان با بیل و بصورت دستی به بالای چاله آورد ه شود که کاربسیارسختی است.  از طرفی با پیشرفت تکنولوژی ومکانیزه شدن کارها، بهمراه وفور نعمت به برکت فروش نفت ، و شیوع تن پروری، رفته رفته از کشاورزان چاله سنبک کاسته شده و می شود، مگر اینکه چاره ای اندیشیده شود. مثلا به مدد نیروی کارگران ( افغانی ) چاله های سنبک احیا شود که با احتساب درامد حاصل از فروش هندوانه آنهم در فصل تابستان که انواع هندوانه ها به وفور و قیمت ارزان یافت می شود، اقتصادی نمی نماید.  مگر اینکه با برنامه ریزی و جذب توریست بتوان به احیا میراث نیاکانمان، که از پس صد ها بل هزاران سال قبل به ما رسیده، بپردازیم.  اکنون عده ای کشت چاله های سنبک را بعنوان سرگرمی و تفریح انجام می دهند نه برای امرار معاش یا حفظ طبیعت ومیراث پیشینیان و از این حرفها.  در اینصورت فلسفه وجود ی چاله ها و نقش حیاتی آنها در زندگی و فرهنگ و تمدن مردم حاشیه کویر کم رنگ می شود.

دیم کاران چاله سنبک, این میراث کهن را که از نسل های پیشین به ما رسیده حفظ می کنند. نسل های پیشین به ضرورت و نیاز و هوشمندی و تلاش دریافته اند که این گوشه از کویرو در حصار ریگهای روان و گرمای کشنده تابستان کویرو در جایی که میزان بارندگی سالانه بسیار ناچیز است، و شاید منابع زیرسطحی آب به مدد پستی زمین منطقه سنبک و ادامه لایه های سخت زمین از دامنه کوهپایه های کرکس بوجود امده و می آید، می توان کشاورزی نمود. مهم ابتکار کشف  این منابع و ابداع بهره گیری از آن در دوران کهن میباشد، که مردم هر منطقه باید منابع غذایی خود را از طبیعت همان منطقه جغرافیایی تولید می کرده اند، بوده است. 

در قدیم برای رفتن به چاله سمبک باید پیاده و با پای برهنه از ریگزارها عبور می کردند. با توجه به طبیعت خشن بیابان در تابستان، بیشتر شبها و در نور ماه حرکت میکرده اند و درهر سفرخصوصا مواقع آماده سازی چاله ها برای کشت، چند شبانه روز در چاله اقامت می نموده اند. آرامش و سکوت بیابان خصوصا درشبهای پر ستاره کویر که ستاره ها بیشتر از هر جای دیگر خود را به زمینیان نزدیک می کنند، صفای روح و طبع لطیف کویر نشینان را به ارمغان آورده است. افق وسیع بیابان و دامنه های بیکران کویربهمراه خشونت و گرمی شن های روان ، نبوغ و استعدادهای خارق العاده، بهمراه روحیه سخت کوشی و مبارز همراه با مهرورزی وهمکاری در کویرنشینان را پرورانده است.

در چاله     ها محصولاتی چون     هندوانه، خربزه، پنبه و گل آفتابگردان کشت می شده است، اما بهترین محصولی که خوب     جواب داده و بیشترین سطح تولید را داشته، هندوانه است    .    زمان کشت محصول هندوانه را نیمه اول فروردین ذکر کرد و برداشت این محصول از ماه مرداد شروع می شود.

برای آماده سازی چاله ابتدا باید ریگهای نا خوانده از چاله خارج شوند. ریگهای روان در اثر توفان های متعدد کویر، براحتی چاله ها را انباشته مینمایند.  با حمل ریگها به بالای حصار ماسه ای چاله،  آماده کردن چاله برای کشت شروع می شود. پس ازاستحصال زمین وفراهم شدن شرایط مساعد ، ابتدا گودالی استوانه ای به قطر40 سانت تا نیم متر و به عمق یک تا یک و نیم متر حفرمیشود تا حدی که منفذهای نفوذ آب یا به تعبیری چشمه های میلیمتری به درون گودال جاری شود.  بعد از آن گودال های متوالی به فاصله حدودا یک متر از یکدیگرحفر میشود، بطوریکه خاک گودال بعدی گودال قبلی را پر می نماید، بدین ترتیب هم زمین آیش می شود، یعنی خاک از سطح به زیرزمین واز زیر زمین به سطح می آید، و هم خاک مرطوب و گل آلود زیر زمین به سطح زمین اورده می شود.  در اینصورت کاشت تخم هندوانه در خاک مرطوب محل گودال ها ، نیازی به آب یاری نخواهد داشت. حفر گودال ها به ترتیب گفته شده در چند ردیف و بسته به وسعت زمین چاله ایجاد می شود. بعضی از کشاورزان برای اینکه محصول بیشتر و بهتری بدست آورند در مرکز مربع هایی که از ایجاد گودال های پر شده، بوجود آمده ، گودال هایی حفر و داخل انها کود حیوانی میریزند و روی آن را با خاک می پو شانند. بدین ترتیب در تولید این محصول کود شیمیایی استفاده نمی شود ، و هندوانه بدست آمده خواص دارویی بسیاری هم دارد. 

ضمنا در حاشیه هر چاله گودالی به قطر نیم متر و عمق یک تا یک ونیم متر برای تامین آب آشامیدنی کشاورز حفر می شود وبا در پوش و پارچه پوشانده می شود تا از ورود خاشاک و نفوذ حیوانات به آن جلو گیری می شود. آب زلال و شیرین و قابل شرب پس از ته نشین شدن ماسه ها آماده نوشیدن و طبخ چای و غذا می باشد.

اکنون چاله برای کشت آماده است. چند روز بعد در خاک مرطوب داخل گودال ها  تخمه هندوانه کاشته می شود.  پس از کاشت و سبز شدن تخمه ها ، ریشه آنها بسهولت از میان خاک های نرم به طرف عمق زمین نفوذ کرده و با رسیدن به مخزن طبیعی آب زیر زمینی، در گرمای تابستان کویر، نیازی به آبیاری نخواهد بود.  کشاورزان هر از گاهی به چاله ها سرکشی می نمایند، برای وجین کردن بوته ها و هدایت آنها و مرتب کردنشان تا درهم نپیچند و در صورت بهم ریختگی در اثر باد، آنها را مرتب نمایند، وهمچنین خاشاک یا سفال گزاری زیر بوته ها، تا در اثر گرمای ماسه های داغ در طول روزهای گرم و آفتابی کویر، بوته ها نسوزند. مراقبت های پیاپی از چاله در مقابل حیوانات و جانوران موذی، بعمل می آید تا محصول اوایل تیرماه به دست آید.

 هندوانه‌های درشت چاله در مقایسه با هندوانه‌های کشت آبی معمولی و بومی منطقه ، پایین بودن میزان قند موجود در آن، وداشتن پوست ضخیم از ویژگیهای هندوانه چاله سنبک کویر آران و بیدگل است.

پدیده  کشت صیفی جات و به ویژه هندوانه در منطقه ای کویری و بدون باران،  درجای دیگری از جهان گزارش نشده است. براساس اطلاعات کسب شده، کشت کاملا طبیعی و عدم استفاده از کودهای شیمیایی، و تلاش دوست داران طبیعت در منطقه، دفتر تسهیلات محیط زیست جهانی را به صحنه آورده است، واین دفتر با هدف احیا و توسعه چاله های سنبک و بازگشت دیمکاران به منطقه، ابرازعلاقه مندی و آمادگی برای کمک به چاله سنبک نموده است. نماینده دفتر توسعه و برنامه ریزی سازمان ملل در ایران نیز از چاله های سنبک بازدید کرده است. و پس از این بازدید "صندوق توسعه و احیای چاله های سنبک" تاسیس شده است. 

به نظر می رسد جای یک فیلم مستند برای معرفی "چاله های سنبک" خالی است. همچنین لازم است سازمان میراث فرهنگی و گردشگری برنامه ریزی اقدامات عملی برای فراهم آوردن تسهیلات و امکانات برای جذب توریست و دوست داران طبیعت را بعمل آورد.  انشا الله.
  

ضمنا "چاله سنبک" و ریگ نوردی بهمراه خانواده از برنامه های نوروزی امسال ما هست. اگه از طبیعت بکر و بیابان و ماسه بادی لذت می برید، چاله سنبک را حتما تو برنامه داشته باشید، البته تو فصل بهار.  یادتان باشد در چاله سنبک و بر روی ریگهای روان با پای برهنه عبور کنید، چون هم ماساژطبیعی کف پا هستش و هم اینجوری طبیعت را بهترحس می کنید.

برای ملاحظه "چاله سنبک" از نگاه مطبوعات به "روزنامه جام جم 28/03/1390 ص 15 " و "ماهنامه فرهنگی – اجتماعی استان اصفهان شماره 76 مردادماه 1389" مراجعه فرمایید.