خوشه صنعتی ( Industrial Cluster )

یک خوشه صنعتی مجموعه ای از بنگاههای تجاری و غیرتجاری متمرکز در یک مکان جغرافیایی در یک منطقه اقتصادی را شامل می شود که برای تولید یک یا چند محصول نهایی مشابه و مرتبط برای کسب صرفه های اقتصادی بیرونی با یکدیگر ارتباطات عمودی و افقی برقرار نموده و ضمن رقابت با یکدیگر در بسیاری از موارد همکاری جمعی و اقدامات مشترک دارند . ارتباط درونی این بنگاهها کاهش دهنده هزینه ها و تسهیل کننده دسترسی به نهاده ها ، دانش و فناوری تولید ، بازارهای فروش و تأمین نیازهای مشتری خواهد بود.

  خوشه‌ها تمرکز جغرافیایی شرکتها و نهادهایی با ارتباطات درونی در یک زمینه خاص هستند. همچنین خوشه صنعتی مجموعه ای از چند بنگاه پراکنده نیست بلکه یک سیستم اقتصادی اجتماعیست.

برای خوشه صنعتی مجموعه‌ای از عناصر اساسی باید مدنظر قرارگیرد که عبارتند از :
 • ارتباط عمومی تولید در سطح بنگاه
 • رقابت در عین همکاری
 • ماهیت اجتماعی – فرهنگی ( محیط اجتماعی)
• همکاری نهادهای خصوصی ، سازمانها و ائتلافهای خودیاری
 • همکاری نهادهای عمومی و دولت محلی
عوامل فوق در ایجاد مزیت رقابتی و توسعه اقتصادهای محلی نقش عمده ای ایفا می کنند.

خوشه های صنعتی یکی از الگوهای موفق سازماندهی صنایع کوچک و متوسط هستند که کاستیهای صنایع کوچک و متوسط را رفع و مزیتهای مختلف صنایع کوچک، چون انعطاف پذیری و تنوع را تقویت می بخشند.  در خوشه صنعتی روابط بین تولید، تحقیق و توسعه و سیستم بانکی به شکل سیستماتیک برقرار است.

امروزه توسعه از طریق ابداء خوشه ای نقش محوری و بارزی در سیاستهای اقتصادی و صنعتی کشورهای توسعه یافته ایفا می نماید.

اگر رویکرد های گذشته تمرکز بیشتری بر اقتصاد کلان داشته اند، اینک کسب و کار خرد، احساس مسئولیت نسبت به افزایش قابلیت رقابت واحدهای کوچک و متوسط، بهبود ارتباطات شبکه ای، تاکید بر حمایتهای غیر مستقیم در مقابل پرداخت یارانه، ترکیب رقابت و همکاری بمنظور تقویت یادگیری و نوآوری، ارتقاء سطح همکاری واحدهای کوچک و بزرگ و تقویت مثلث همکاری خوشه ها، دولت و دانشگاه مورد تاکید و توجه بیشتری قرار می گیرد.

 هر قدر نگاه به حل مسائل از سطح بین المللی، ملی و بخشی به سمت منطقه ای و محلی ، مبتنی بر قابلیت های پویای سیستم های اجتماعی شکل یافته بر پایه فرایندهای طبیعی پیش می رود، توجه به کسب و کار خرد در قالب شبکه ارتباطی قابل تعریف ذیل بحث توسعه خوشه ای از اهمیت ویژه ای برخوردار می شود.

امروزه در اکثر کشورهای جهان، صنایع کوچک و متوسط از جنبه های مختلف اقتصادی، اجتماعی، تولید صنعتی و ارائه خدمات در حال نقش آفرینی هستند. همچنین در کشورهای در حال توسعه، صنایع کوچک و متوسط عامل راهبردی برای توسعه اقتصادی، اشتغال زایی و رقابت پذیری صنایع می باشند. این در حالی است که در کشور ما با وجودی که بیشتر واحدهای تولیدی در گروه صنایع کوچک و متوسط قرار می گیرند، بدلیل نداشتن استراتژی توسعه مبتنی بر ساختارهای موجود صنعتی و رها کردن  واحدهای کوچک تولیدی به حال خود، این بنگاه ها نتوانسته اند سهم قابل توجهی در تولید ناخالص ملی و ایجاد ارزش افزوده داشته باشند و از کمبود های شدیدی در رنج هستند که در زیر به برخی کمبود ها اشاره می شود:

·    نبود اطلاعات لازم از جنبه های مختلف سرمایه، ‌تولید و بازار

·   نبود بسترهای مناسب حقوقی، قانونی و... برای رشد کسب و کار

·     کمبود زیر ساختهای نرم افزاری و تشکیلاتی

· تولید با فناوریهای کهنه و عدم دسترسی به تکنولوژیهای نوین

·  سردرگمی ارتباط با شبکه های بانکی و مالی کشور

·   نبود شبکه های همکاری میان بنگاهی

· نبود بانک اطلاعات بازارهای هدف

  تمرکز جغرافیایی موجب گسترش مهارتهای تخصصی ، نهادها و اتحادیه ها می گردد .  بنابراین موارد مهمی که باید به آنها توجه شوند عبارتند از :
 • محوریت صادرات : فروش کالا و خدمات توسط خوشه ها به مشتریان بیرون منطقه .
 • تخصص: اشتغال در خوشه مورد نظر تمرکز بیشتری نسبت به تمرکز اشتغال همان فعالیت در سطح ملی دارد .
 • اندازه و رشد : خوشه یا باید اندازه قابل قبولی داشته باشد ( اگر خوشه جدید است ) ویا رشد آن بیشتر از متوسط نرخ رشد همان فعالیت در سطح ملی باشد .

زیر ساختهای ضروری برای ایجاد و توسعه خوشه های صنعتی :

فرهنگ سازی و اطلاع رسانی

اطلاعات و تجربیات در خصوص توسعه خوشه های صنعتی ، سابقه بسیار کمی دارد، توجه خاص به زمینه سازی ، فرهنگ سازی و نشر دانش تئوریک و تجربه در این زمینه از اولویت خاصی برخوردار است.

تهیه نقشه کشوری خوشه های صنعتی

بمنظور ایجاد تصویری جامع از وضعیت خوشه های صنعتی کشور، شناسایی آنها و براورد حجم فعالیت مورد نیاز که پایه ای برای سیاستگذاری است، تهیه نقشه کشوری خوشه های صنعتی ضروری خواهد بود.

 الگوسازی

جهت بهره گیری از تجارب کشورها و سازمانها پیشرو و از سوی دیگر تولید دانش و الگوی بومی در زمینه توسعه خوشه های صنعتی ، اجرای تعدادی پروژه با همکاری سازمانهای بین المللی مثل یونیدو ، کشورهای پیشرو و متخصصان خبره داخلی مفید خواهد بود.

بستر سازی قانونی

بمنظور بسترسازی ، هدایت و حمایت از خوشه ها ، بطور قطع وجود قوانین و مقررات و دستورالعملهای مالی – سرمایه ای متناسب ضروری خواهد بود.

توسعه نهادها

 در صورتی که بخواهیم امکان توسعه صنایع کوچک و خوشه ها فراهم آید، لازم است خدمات مورد نیاز(اعم از خدمات تکنولوژیک، بازار، مالی و...)در اختیار آنها گذارده شود.